Verkorte versie van mijn oratie in NRC Handelsblad

NRC Handelsblad publiceerde op 15 december een sterk verkorte versie van mijn rede "Het Einde van de Geestes-wetenschappen 1.0". Klik hier voor het NRC-artikel.

Mijn volledige oratie is hier te lezen!

Oratie "Het Einde van de Geesteswetenschappen 1.0" is online

Dank allen voor de hartverwarmende grote opkomst bij mijn inaugurele rede ter ere van mijn dubbelbenoeming.

Voor degenen die mijn rede willen nalezen: volg de link hier!

Het Einde van de Geesteswetenschappen 1.0

Vanwege mijn dubbelbenoeming aan de UvA geef ik een openbare rede (oratie) op 14 december om 16.00 uur in de Aula van de UvA (Singel 411). Mijn rede is getiteld:

Het Einde van de Geesteswetenschappen 1.0

Nut en valorisatie zijn de buzzwoorden in het hedendaagse tijdsgewricht. Er wordt echter vaak vergeten dat de eerste twee hoogleraren van de Universiteit van Amsterdam, Vossius en Barlaeus, met hun inaugurele redes Over het nut van de geschiedenis en De wijze koopman al in de 17e eeuw over nut en valorisatie hebben nagedacht. Vossius en Barlaeus wisten precies wat hun kennis en inzichten voor de stad en de handel konden betekenen, en hun colleges werden bezocht door bestuurders en koopmannen. De status van de humaniora was ongekend. Heden ten dage lijkt deze status diametraal gekeerd. Alfadisciplines wordt meer dan eens een gebrek aan nut verweten, en de handel en het bedrijfsleven lijken zich volkomen te hebben vervreemd van de humaniora. Daarnaast benadrukt menig geesteswetenschapper dat het nut van de humaniora er slechts in bestaat dat ze geen nut heeft. Wat is hier gebeurd? Om deze vraag te kunnen beantwoorden zal ik reconstrueren wat er sinds de dagen van Vossius met de studia humaniora en haar maatschappelijke positie heeft plaatsgevonden. Ik zal betogen dat de introductie van Dilthey’s Geisteswissenschaft aan het eind van de 19e eeuw – hoe veelbetekenend ook – de positie van de humaniora geen goed heeft gedaan. Aangekomen bij de 21e eeuw zal ik enige nieuwe richtingen schetsen die de ideeën van Vossius en Barlaeus op verrassende wijze hebben doen herleven.

De grillige geschiedenis van de vertaalcomputer

Onlangs heb ik in het NOS journaal uitgelegd welke grammaticale fouten vertaalcomputers nog steeds maken sinds hun introductie in de jaren '50, en waarom. Hoewel er in het afgelopen decennium een enorme vooruitgang heeft plaatsgevonden in het automatisch vertalen, is dit vooral te danken aan de toename van zogeheten parallelle corpora van meerdere talen. Nog steeds werken vrijwel alle beschikbare vertaalcomputers aan de hand van (min of meer) vaste vertalingen van woordsequenties die worden gevonden in zulke parallelle corpora. Zogauw er 'gaten' oftewel discontigue afhankelijkheden bestaan tussen woorden in een zin, dan gaat Google Translate alsook de recente vertaalcomputer van Microsoft in de fout. Eenvoudige zinnen zoals "Kees eet een appel en Piet een peer" worden dan ook standaard verkeerd vertaald, bv als "Kees eat an apple and a pear Piet" in Google Translate. Zelfs met een zinnetje als "De hond op de heuvel blaft" gaat het al mis. Dit geldt overigens niet voor vertaalprogramma's die wel discontigue afhankelijkheden (of 'gaten') kunnen meenemen, zoals deze in mijn eigen groep worden gebouwd. Maar doordat de zoekruimte van deze programma's explosief toeneemt met de lengte van de te vertalen zin, werken ze nog te traag om commercieel toepasbaar te zijn. Maar wat nog niet is, zal komen! Zie hier voor een link naar het betreffende NOS journaal.

'Wat te lezen?' De Vergeten Wetenschappen!

De Vergeten Wetenschappen wordt aangeraden in de bijlage van De Groene Amsterdammer van 28 november: 'Wat te lezen?'. Ook is er een mooie recensie van het boek te vinden.

Klik hier voor de bijlage.

Weblog Engelse vertaling van De Vergeten Wetenschappen is online

De Engelse uitgebreide vertaling van De Vergeten Wetenschappen verschijnt in 2013 bij Oxford University Press. Het weblog van dit boek is nu online: http://historyofthehumanities.wordpress.com/

De Taalcanon is Online

In tegenstelling tot de geschiedenis van de meeste geesteswetenschappen, wordt de geschiedenis van de taalkunde al vele decennia beoefend -- met eigen conferenties en tijdschriften. Vandaag verschijnt bij uitgeverij Meulenhoff een boek met de veelzeggende titel "Alles wat je altijd al had willen weten over taal: de taalcanon" van Marianne Boogaard en Mathilde Jansen (red.). De ondertitel "taalcanon" is niets teveel gezegd: maar liefst 53 auteurs zijn bijeengebracht die tesamen vrijwel alle aspecten van de taalkunde behandelen. Hierbij is de geschiedenis van de taalkunde niet vergeten!

Ondertussen is de Taalcanon ook volledig online.
Zelf heb ik er ook een paar stukjes aan mogen bijdragen.

Humanities in Tilburg pakt groots uit

De jonge School of Humanities aan de Universiteit van Tilburg viert haar eerste lustrum en pakt groots uit op 6 en 7 november met een overweldigend programma aan sprekers: George Steiner, Paul Scheffer, Arnon Grunberg, Frits van Oostrom en vele anderen.

Klik hier voor het programma, en vier het feest der geesteswetenschappen!

Een "Alfa-Ontdekking" van Eigen Bodem

In mijn dagelijkse onderzoek houd ik mij gewoonlijk niet bezig met de geschiedenis van de geesteswetenschappen, maar met de (computationele) taalkunde en musicologie. Al geef ik toe dat ik 's nachts, als de boel naar bed is, mij weer volledig overgeef aan mijn historische hartstochten.

Voor wie wil weten wat ik overdag zoal doe, ziehier een persbericht over een recent artikel dat deels uit mijn eigen onderzoeksgroep komt, met als belangrijkste resultaat dat de opbouw van taal veel minder complex blijkt dan lange tijd werd gedacht. Onze stelling is dat, in tegenstelling tot wat door taalwetenschappers wordt beweerd, hierarchische taalstructuur alleen door mensen wordt gebezigd als ze er met veel eenvoudigere sequentiele structuur niet uitkomen -- en dat is vrijwel nooit het geval! Ons paper heeft ondertussen flink wat reuring teweeg gebracht:

Reactie van Marc van Oostendorp
Reactie van jmsteixner
Reactie van Norbert Hornstein
Of zoek hier naar andere reacties.

Mijn lezing over De Geesteswetenschappelijke Paradox is nu online

Mijn lezing over de toekomst van geesteswetenschappen en de opkomst van Digital Humanities (17 oktober, Singelkerk) is nu online.

Samenvatting: Terwijl de geesteswetenschappen in de Lage Landen er beter voor staan dan ooit, blijkt hun bestaansrecht steeds opnieuw te moeten worden verdedigd. Welke waarden kennen we toe aan de geesteswetenschappen in tijden van valorisatie en topsectorenbeleid? En wat zou het antwoord van geesteswetenschappers hierop kunnen c.q. moeten zijn?

Klik hier voor de powerpoint-file van mijn lezing.

Peking University Press vertaalt De Vergeten Wetenschappen

De Vergeten Wetenschappen wordt vertaald in het Chinees en zal verschijnen bij Peking University Press. Net als in andere landen bestaat in China nog geen historisch overzicht van de humanities. Mijn boek De Vergeten Wetenschappen behandelt onder meer de geschiedenis van de Chinese taalkunde, retorica, logica, geschiedkunde, poetica, muziekwetenschappen, kunsttheorie en filologie, en vergelijkt deze met de geesteswetenschappen uit andere regio's. Chinese uitgevers richten zich overigens steeds meer op westerse non-fictie, waarbij opvallend veel Nederlandse boeken worden vertaald.

Verleden jaar heb ik al eens een lezing gegeven over de impact van de Chinese geesteswetenschappen, die hier kan worden bekeken.

Vers van de Pers: The Making of the Humanities, Deel II

Zojuist is onze bundel "The Making of the Humanities, Deel II" verschenen bij Amsterdam University Press. De artikelen in de bundel gaan in op de overgang van de vroegmoderne naar de moderne geesteswetenschappen. Was dit een tijd waarin er een revolutie plaatsvond in de humaniora? Of werden de vroegmoderne geesteswetenschappen vooral gesystematiseerd en geinstitutionaliseerd in de vorm van universitaire disciplines met hun eigen methoden? Deze bundel geeft een vergelijkend overzicht van de geesteswetenschappen tussen 1700 en 1900, van filosofie tot taalkunde, van geschiedkunde tot musicologie en van literatuurwetenschap tot kunstgeschiedenis.

Voor meer informatie, ziehier de website van onze bundel.

De Vergeten Wetenschappen bij "De 25 boeken over wetenschap die je gelezen móet hebben"

Een maand geleden vroeg NRC Handelsblad aan zijn lezers welke Nederlandstalige boeken over wetenschap men gelezen móet hebben. De wetenschapsredactie had deze zomer al veertig boeken geselecteerd. En alle boeken die men over het hoofd had gezien, brachten de lezers alsnog onder de aandacht. Na lang wikken en wegen bracht de redactie de lijst terug tot 25 boeken.

Klik hier voor de volledige lijst.

Klik hier voor een college over mijn boek.

Lezing John Pickstone over Ways of Knowing in the Humanities

Op 1 oktober geeft Prof. John Pickstone een lezing met als titel:

CAN ‘WAYS OF KNOWING’ HELP US INCLUDE THE ARTS AND HUMANITIES IN A WIDER HISTORY OF WESTERN KNOWLEDGE PRACTICES?



Date and time: Monday 1 October 2012, 17.00-18.30
Place: Bungehuis , room 0.04, Spuistraat 210, Amsterdam

John Pickstone will outline his present views on Ways of Knowing (WoK) and Working (WoW) as a means of analysing and synthesising across the histories commonly presented as Science, Technology and Medicine. He will then open discussion around 5 questions:

A) Does the WoK/WoW schema also reasonably cover the humanities, before ‘c. 1800’, e.g. by putting the verbal Trivium alongside the mathematical Quadrivium?

B) Does the Wok/WoW frame help us understand the actors’ views of the humanities, pre 1800, especially in relation to philosophy?

C) How do these questions relate to the relations of ‘sciences’ and ‘arts’ pre c. 1800?

D) How then did the relevant configurations change c 1800? ( i.e. c. 1770-1830)

E) How do these questions relate to the relations of ‘sciences’ and ‘humanities’ in the 20th century?

John Pickstone is Emeritus Professor of the History of Science Technology & Medicine at the University of Manchester. Among his many publications are: “The disunities of representation", British Journal of the History of Science, December 2009; (with J. Anderson & F. Neary), Surgeons, Manufacturers and Patients: a transatlantic history of total hip replacement, (Palgrave, 2007); and Ways of Knowing – towards a historical sociology of science, technology & medicine (Chicago University Press, 2001).

20 september: Discussie over relatie geschiedenis en filosofie van de geesteswetenschappen

Waarom is de geschiedenis van de geesteswetenschappen relevant voor de (wetenschaps)filosofie van de geesteswetenschappen? De filosofie kan men zien als wijsheid vooraf en de geschiedschrijving als wijsheid achteraf. Zaten sommige wetenschapsfilosofen er naast met hun denkbeelden over wat de geesteswetenschap vermag? Of is er een wezenlijk complexere wisselwerking denkbaar tussen de filosofie en de geschiedschrijving van de wetenschappen? Michiel Leezenberg, Rens Bod en Ger Groot zullen reflecteren op dit onderwerp en met elkaar en de zaal in discussie gaan op SPUI25.

Klik hier voor meer informatie en aanmelden.

Chinese belangstelling voor De Vergeten Wetenschappen

Nederlandse non-fictie, waaronder De Vergeten Wetenschappen, is populair in China. Zo is gebleken op de Pekingse boekenbeurs waar het Nederlands Letterenfonds de beste fictie en non-fictie uit Nederland aan de man heeft gebracht. Lees hier het relaas van Pieter Steinz.

"De twee mooist uitgegeven folianten, Het boek van het gedrukte boek van Mathieu Lommen en De atlas van astronomische ontdekkingen van Govert Schilling, zijn op zondag, de laatste dag van de beurs, zo goed als verkocht, net als Het puberende brein van Eveline Crone en De vergeten wetenschappen van Rens Bod."

Derde internationale conferentie over de geschiedenis van de geesteswetenschappen

Voor degenen die geen genoeg kunnen krijgen van de geschiedenis van de geesteswetenschap-pen: van 1 tot en 3 november 2012 vindt in Rome de derde internationale conferentie over de geschiedenis van de geesteswetenschap-pen plaats, met vijf keynote speakers en meer dan vijftig reguliere sprekers. Alle deelgebieden van de humaniora komen aan bod, inclusief de relatie met de natuur- en sociale wetenschappen.

Het programma van de conferentie is hier down te loaden.

De Rijkdom van de Geesteswetenschappen

Soms vraag ik me af of universitaire bestuurders zich wel bewust zijn van de rijkdom die ze in huis hebben met de geesteswetenschappen. In plaats van te investeren in deze bloeiende tak van wetenschap, die ook nog eens maatschappelijk en economisch relevant is, worden de geesteswetenschappen door veel universiteiten steeds verder gemarginaliseerd. Er zijn weliswaar ook positieve signalen, zoals de enorme investering door de KNAW in de geesteswetenschappen en de opkomst van de digital humanities met indrukwekkende toepassingen. Maar sommige besluiten van universitaire bestuurders zijn voor mij onbegrijpelijk, zoals beschreven in het voortreffelijke artikel van Jaap Maat dat eerder verscheen in Het Parool. Treffender kan het niet, droeviger evenmin...

Samenwerking in de Geesteswetenschappen: Hoe staat het met de Oudheidkunde?

Samenwerking in de geesteswetenschappen is nog steeds ver te zoeken, alle oproepen ten spijt. Schokkender is het dat zelfs binnen een vakgebied weinig samenwerking valt te bespeuren, zo stelt Jona Lendering vast op zijn weblog over de Oudheidkunde:

"Hoewel er maar één Oudheid is, die alleen te kennen valt door ál het bewijsmateriaal te bekijken, identificeren de onderzoekers zich met hun beperking – ze zijn archeoloog, ze zijn classicus. Ze voelen zich al onwennig als ze worden aangesproken als oudheidkundige. Ze aanspreken als geesteswetenschapper, laat staan als wetenschapper, is, naar ik vrees, te hoog gegrepen."

Lenderings constatering, die hij overtuigend heeft uitgewerkt in De Klad in de Klassieken, lijkt symptomatisch voor de geesteswetenschappen. Terwijl ik in De Vergeten Wetenschappen laat zien dat er ontzettend veel valt te winnen met een overkoepelende benadering, zijn er nog vele disciplinaire muren te slechten. Toch is er hoop gezien de belangstelling voor colleges als Keerpunten in de Geesteswetenschappen, en het overkoepelende Honoursprogramma Geesteswetenschappen dat de Digital Humanities centraal stelt.

Ceci n'est pas un livre

Er zwerven twee verschillende boekomslagen van "De Vergeten Wetenschappen" rond op internet. Eén is echt, de andere is nep. Het hiernaast afgebeelde boek bestaat niet. Ik vond het lange tijd niet de moeite van het vermelden waard, totdat er een misverstand over ontstond.

Lees hier het relaas van Bert Zeeman: "Boekomslagen, echte en minder echte".

Over de nuttigheidsgekte in de geesteswetenschappen

Lees het mooie en scherpe stuk van Cyrille Offermans over de nuttigheidsgekte in de geesteswetenschappen in het maandblad Zuiderlucht. Mij spreken natuurlijk de "niet-beoogde maar uiterst welkome gevolgen" van de geesteswetenschappen het meest aan.

Offerman's stuk is hier te downloaden.

Vierde druk van De Vergeten Wetenschappen verschenen!

Zojuist is de vierde druk van de persen gerold. Ondertussen wordt De Vergeten Wetenschappen in 5 talen vertaald. De Engelse herziene en uitgebreide versie zal verschijnen bij Oxford University Press. Voor meer informatie over de vierde druk, klik hier.

Geesteswetenschappers optimistisch over toekomst van hun vakgebied

Van 12 t/m 14 april jl. troffen zo'n 70 geesteswetenschappers van verschillende universiteiten elkaar in Utrecht voor de workshop ‘Niet alleen voor de geest. Perspectieven voor de geesteswetenschappen’. Zij discussieerden over onderwerpen als het ‘nut’ van de geesteswetenschappen, valorisatie, het belang van de geschiedenis, en de relatie tussen de geesteswetenschappen en andere wetenschappen. Klik hier voor een verslag van de workshop.

Collegedag "Keerpunten in de Geesteswetenschappen" nu online!

De college- en discussiedag "Keerpunten in de Geesteswetenschappen" (13 april 2012) over de grote ontdekkingen in de geesteswetenschappen is nu online te bekijken.

Klik hier voor deel I.
Klik hier voor deel II.

De bijeenkomst bestond uit colleges door prof. dr. Rens Bod, prof. dr. Floris Cohen, dr. Michiel Leezenberg; en een forumdiscussie met prof. dr. Frits Oosterom, prof. dr. Abram de Swaan, prof. dr. Irene Zwiep, onder leiding van prof. dr. Jan Willem van Henten.

Ook de New York Times schrijft over de teloorgang van Nederlandse taalstudies

Dat vele geesteswetenschappen, vooral taalstudies, aan de Nederlandse universiteiten verdwijnen dan wel worden samengevoegd, is ook in het buitenland niet onopgemerkt gebleven. Zie hier een artikel uit de New York Times.

Taalstudies verdwijnen. Wat een kaalslag!

Taalstudies verdwijnen of gaan op in een bredere studierichting. Is dat een kwalijke ontwikkeling en zo ja, waarom?


Beluister hier het interview met Rens Bod op Radio 1, DeGids.fm (Vara, Felix Meurders)

De Geesteswetenschappen maken hun grootste crisis sinds eeuwen door

Lees het interview met Rens Bod in de Volkskrant van 5 april 2012: "De Geesteswetenschappen maken hun grootste crisis sinds eeuwen door, stelt Rens Bod. En hij kan het weten als auteur van het enige historisch overzicht van de humaniora."

Klik hier voor het volledige artikel

Onrust in de Geesteswetenschappen

Op 3 maart j.l. luidde Rens Bod in een voorpaginastuk in NRC Handelsblad de noodklok voor de alfastudies in Nederland: ‘De afgelopen maand is de geesteswetenschappelijke wereld opgeschrikt door een aantal desastreuze plannen van Nederlandse universiteiten. Portugees, Roemeens, alsook andere geesteswetenschappen zullen van de Nederlandse aardbodem verdwijnen.’

Nederlandse universiteiten schrappen in totaal een dertigtal studies uit het curriculum. De universiteit van Leiden wil de opleidingen Frans, Duits en Italiaans laten opgaan in een nieuwe, breed opgezette, opleiding Taal, Cultuur & Media. Als de opleiding Portugees aan de universiteit van Utrecht verdwijnt, zal deze taal aan geen enkele Nederlandse universiteit meer gestudeerd kunnen worden. Hetzelfde geldt voor het Roemeens aan de Universiteit van Amsterdam. Dit alles is het gevolg van de vorig jaar verschenen strategische agenda van staatsecretaris Zijlstra waarin hij eist dat universiteiten zich meer profileren ten opzichte van elkaar. Niet elke instelling moet alle vakken willen geven. Vóór 5 mei wil de staatssecretaris weten met welke disciplines de universiteiten zich gaan profileren. Voorlopig lijkt het erop dat vooral de kleine vakken uit geesteswetenschappelijke hoek, talenstudies die weinig studenten trekken, het eerste slachtoffer worden van de verlangde profilering.

Op 17 april geeft SPUI25 het woord aan de belangrijkste decisionmakers in het domein van de geesteswetenschappen in de academische wereld: Wiljan van den Akker, Wim van den Doel en Frank van Vree, decaan geesteswetenschappen aan respectievelijk de Universiteit van Utrecht, van Leiden en van Amsterdam. Wat is hun antwoord op de voorgenomen maatregelen van de minister? Hoe leggen zij de voorgenomen keuzes uit? Hoe gaan ze om met de kritiek die is gerezen?

Met medewerking van Rens Bod, hoogleraar Computational and digital humanities, en Maarten Asscher, schrijver en directeur van Athenaeum Boekhandel, die beide een column zullen uitspreken.
Ook Leo van Ruijven, lid van het regie orgaan geesteswetenschappen, zal zijn visie geven.

Voor meer informatie over het programma, klik hier.

Nog een recensie van De Vergeten Wetenschappen

Ook in deze recensie van Rosine Van Oost in het Vlaamse maandblad "Streven" wordt mijn boek vergeleken met dat van Martha Nussbaum, net als in deze eerdere recensie van Jaap Grave.

Laat alle kamerleden De Vergeten Wetenschappen lezen!

Misschien is er hoop voor de universitaire geesteswetenschappen als kamerleden kennis nemen van De Vergeten Wetenschappen. Onderzoekers van de Universiteit Utrecht geven in elk geval het goede voorbeeld -- lees hier verder!

"Crisis? Wat voor crisis?" Lees Jaap Graves bespreking van De Vergeten Wetenschappen

Jaap Grave publiceerde een interdisciplinaire bespreking van De Vergeten Wetenschappen in het Tijdschrift voor Nederlandse Taal- & Letterkunde, waarbij hij mijn boek vergelijkt met het werk van onder meer Morris Berman, Martha Nussbaum, Walter Erhard, Francis Fukuyama en Dipesh Chakrabarty.

Lees zijn artikel hier.

Discussie over mijn NRC opinieartikel "Zo verdwijnt de alfa uit de universiteit"

Mijn NRC opinieartikel van 3 maart jl., "Zo verdwijnt de alfa uit de universiteit", is vandaag (19.00u) op het collectieve weblog Sargasso.nl geplaatst. Volg hier de discussie!

Opinieartikel NRC: "Zo verdwijnt de alfa uit de universiteit"

Op 3 maart 2012 publiceerde ik een opinieartikel in het NRC Handelsblad met de titel "Zo verdwijnt de alfa uit de universiteit" (Opinie & Debat, pagina's 1-3). Aangezien het NRC dit artikel niet online heeft gezet, volgt het hieronder alsnog in gewone tekst. U kunt het artikel ook hier in krantformaat downloaden.


Zo verdwijnt de alfa uit de universiteit

[De geesteswetenschappen in Nederland zijn booming. Bij internationale rankings doen de alfafaculteiten het beter dan alle andere faculteiten. Bij de laatste internationale THES ranking staan bij Arts & Humanities zowel de alfafaculteit van de UvA (30), als van de Universiteit Leiden (35) en van de Universiteit Utrecht (45) in de top 50. In geen enkele andere disciplinaire ranking van THES komt een Nederlandse faculteit voor, behalve TU Delft op plaats 33 bij Engineering & Technology. Ondanks dit uitzonderlijke resultaat worden vele geesteswetenschappelijke opleidingen met opheffing bedreigd. Wat is hier aan de hand?]

De afgelopen maand is de geesteswetenschappelijke wereld opgeschrikt door een aantal desastreuze plannen van Nederlandse universiteiten. Portugees, Roemeens, alsook andere geesteswetenschappen zullen van de Nederlandse aardbodem verdwijnen. Zo zal aan geen enkele Nederlandse universiteit nog Portugees als studie worden aangeboden. De zo rijke Portugese literatuur en taal zullen een gesloten boek blijven voor nieuwe generaties studenten. Het oude indrukwekkende Portugese wereldrijk met zijn vele ontdekkingsreizen en eerste geglobaliseerde cultuur, zal onbestudeerd blijven in Nederland. En dat terwijl het Portugees van groot belang is voor Brazilië, waar Nederland topexporteur is. Of vindt men stuntelig Engels economischer? Ook andere geesteswetenschappen blijven niet buiten schot. Zo heeft de Universiteit Leiden het plan opgevat om Frans, Duits en Italiaans op te heffen en te laten opgaan in een brede bachelor Taal, Cultuur en Mediastudies. Dit betekent de facto het einde van deze talenstudies in Leiden. De succesvolle praktijk om talenstudenten vanaf dag één in de taal zelf te doceren maakte de Nederlandse universitaire talenstudies tot de beste ter wereld. Bij een algemene opleiding is deze praktijk niet langer vol te houden en verworden deze opleidingen tot middelmatige talenstudies die niet uitstijgen boven het niveau van een cursus Frans aan een volksuniversiteit.

Verandering roept altijd weerstand op, en een verarming ter linkerzijde kan natuurlijk een verrijking zijn ter rechterzijde. Is het niet fantastisch dat studenten eindelijk afzonderlijke vakgebieden kunnen overstijgen en kennis kunnen nemen van meerdere geesteswetenschappen tegelijkertijd? Deze tijd vraagt toch om generalisten in plaats van specialisten? Ik zal de eerste zijn die het belang van een overkoepelend overzicht van de humaniora onderkent. Kennis van alle geesteswetenschappen, dat is van de taalkunde, de musicologie, literatuurwetenschap, theaterwetenschap, kunstgeschiedenis, archeologie, mediastudies, cultuurwetenschap, religiestudies, wijsbegeerte en historische wetenschappen, is zeer aanbevelenswaardig, al was het maar om de student buiten haar of zijn vakgebied te laten kijken. Op de middelbare school wordt al sinds jaar en dag met succes het vak Algemene Natuurwetenschappen (ANW) aangeboden. Het is de hoogste tijd voor Algemene Geesteswetenschappen. Echter, algemene kennis parasiteert per definitie op specialistische kennis. Uiteindelijk kan een vakgebied alleen tot bloei komen bij de gratie van specialisten, die op hun beurt nieuwe specialisten moeten opleiden. Generalisten zijn broodnodig, maar ze kunnen niet zonder specialisten.

Maar laten we realistisch zijn: het is duidelijk dat niet alle afzonderlijke opleidingen aan alle universiteiten zijn te handhaven. Een slimme uitruil is daarom niet per definitie fout. Hoewel universiteiten onder druk van staatssecretaris Halbe Zijlstra zich steeds meer moeten specialiseren, is Nederland groot genoeg om elke geesteswetenschap aan tenminste één van haar universiteiten te behouden. Niettemin verdwijnen nu vakgebieden definitief uit het academische landschap. Wat is hier aan de hand?

Het probleem bij de geesteswetenschappen ligt dieper. Keer op keer wordt ons voorgehouden dat de Nederlandse economie schreeuwt om bèta’s en ingenieurs, niet om taalkundigen en historici. Wat is het economische of technologische nut van de geesteswetenschap, zo wordt telkens weer geopperd. Een geesteswetenschap meer of minder, daar zal niemand van wakker liggen, laat staan dat onze economie er iets van zal merken, zo redeneert men. Het nut van die andere wetenschappen is blijkbaar voor iedereen duidelijk. Het is echter een groot misverstand te denken dat alleen de bètawetenschappen zouden bijdragen aan het economische en technologische belang. Zeker, sommige wetenschappen lenen zich per definitie voor technologische toepassingen. De technische wetenschappen zijn hier een sprekend voorbeeld van. Maar denk niet dat wetenschappen als natuurkunde, sterrenkunde of biologie een vanzelfsprekende technologische of economische relevantie hebben. Wat natuur- en sterrenkundigen ons over het algemeen voorhouden is dat de geschiedenis laat zien dat hun ontdekkingen en inzichten keer op keer hebben geleid tot indrukwekkende toepassingen met technologische en economische relevantie. Dat sommige van diezelfde natuur- en sterrenkundigen hun hele leven niets anders doen dan het zoeken naar de fundamentele aard der materie of naar heelalmodellen wordt in het midden gelaten. Geschiedenis laat immers zien dat zuiver wetenschappelijk onderzoek... Inderdaad, maar deze gedachtelijn valt moeiteloos door te trekken naar al het zuiver wetenschappelijk onderzoek – zelfs in de meest specialistische geesteswetenschappen. Het is dan ook een raadsel waarom geesteswetenschappers hun vakgebied niet verdedigen zoals natuurwetenschappers dit doen. Een blik op de geesteswetenschappelijke geschiedenis laat namelijk zien dat alfa-inzichten uit het verleden een scala aan toepassingen hebben voortgebracht in het heden.

Laat ik twee voorbeelden geven. Neem het ontstaan van de informatie- en communicatietechnologie. Niet bepaald een geesteswetenschappelijk product zou men denken. Fout! Het is mede een geesteswetenschappelijk vakgebied geweest dat de ICT heeft mogelijk gemaakt. Dit vakgebied is de theoretische taalkunde. De eerste hogere programmeertalen zijn namelijk gemodelleerd op de formele grammatica’s die voor menselijke talen zijn bedacht in de jaren vijftig van de 20e eeuw. Het bleek dat deze grammatica’s uiteindelijk beter toepasbaar waren op computertalen dan op menselijke talen. Het is een prachtige en totaal onverwachte toepassing van een zuiver stukje geesteswetenschappelijk onderzoek: het proberen te ontrafelen van de onderliggende structuur van taal. En zo kon het gebeuren dat de typische geesteswetenschappelijke notie van ‘grammatica’ terecht is gekomen in de informatica en dat dit vakgebied een impuls kreeg van jewelste, met de latere internetrevolutie als gevolg. Men zou verwachten dat taalkundigen deze imponerende maar volstrekt onvoorspelbare kennisbenutting van hun vakgebied wijd en breed uitmeten. Maar niets is minder waar: de meeste taalkundigen kennen de toepassing niet eens, al staat ze in elke geschiedenis van de informatica.

Of neem de uitvinding van historische bronnenkritiek. Elke geschiedenisstudent begint met het leren van het kritiseren van historische bronnen: hoe ziet een bron er uit, hoe kan deze worden gesitueerd in tijd en ruimte? Nadat een bron is gedateerd en liefst ook gelokaliseerd, wordt getoetst of de inhoud kan overeenstemmen met de historische werkelijkheid. Is de bron authentiek, of wellicht vervalst? Is ze consistent en coherent met ware bronnen? En hoe verhouden de mondelinge, geschreven en materiële bronnen uit de betreffende periode zich tot elkaar? Hoe belangrijk en toepasbaar bronnenkritiek is blijkt ondermeer uit de studie naar de val van Srebrenica door het NIOD. In 1996 gaf de Nederlandse regering opdracht tot deze studie waarvoor vele schriftelijke, mondelinge en materiële bronnen moesten worden onderzocht en vergeleken, inderdaad aan de hand van bronnenkritiek. De resultaten van dit onderzoek leidden tot de conclusie dat de Nederlandse regering verantwoordelijk was voor de val van Srebrenica en de daarop volgende massamoord. Zes dagen later viel het kabinet Kok II over het Srebrenica-drama. Het toont de immense impact van de geschiedvorsing. De geesteswetenschappen doen weliswaar geen bruggen instorten, zoals een zichzelf bekritiserende geesteswetenschapper ooit aanvoerde, maar wel kabinetten. Naast politieke waarheidsvinding, wordt de bronnenkritiek ook veelvuldig ingezet in rechtspraak.

Ik zou gemakkelijk door kunnen gaan met vele andere voorbeelden van onvoorspelbare toepassingen van de geesteswetenschappen -- uit de muziekwetenschap, de literatuurwetenschap en zelfs de televisiewetenschappen. Beleid valt er niet voor te maken, of het moet zijn dat toepassingen van wetenschappelijk onderzoek onmogelijk van tevoren zijn te voorspellen, en dat het beste onderzoek – alfa, bèta en gamma – daarom zonder enige reserve moet worden gestimuleerd, om ons telkens opnieuw te laten verrassen.

Dit zou het verhaal moeten zijn tegen de opheffing van welk geesteswetenschappelijk vakgebied dan ook in het Nederlandse academische landschap. Maar dit verhaal wordt niet verteld. Geesteswetenschappers lijken zich te beperken tot een bijna mantra-achtige herhaling dat hun vakgebied belangrijk is voor de ontwikkeling van een kritische geest, voor democratisch besef, of voor historisch bewustzijn. Dit is allemaal waar, en het kan misschien niet vaak genoeg herhaald worden, maar waarom vergeet men steeds die indrukwekkende maatschappelijke en technologische toepassingen te vermelden? Blijkbaar zijn geesteswetenschappers doodgegooid met het standpunt – dat zij met de paplepel krijgen ingegoten -- dat zij zich moeten bezighouden met interpreteren en problematiseren, en niet met ontdekken of modelleren. De praktijk blijkt gelukkig anders uit te pakken, ten voordele van de geesteswetenschappen. Maar die moeten dat voordeel wel grijpen.

Zijn de geesteswetenschappen nog wel in goede handen bij de Nederlandse universiteiten? Deze vraag klinkt bijna als een contradictie, of anders wel als vloeken in de kerk. Toch gebiedt eerlijkheid mij deze vraag niet vanzelfsprekend positief te beantwoorden. Immers, universiteiten verdedigen hun grote geesteswetenschappelijke doorbraken en ontdekkingen niet. En ze garanderen evenmin het voortbestaan van geesteswetenschappelijke vakgebieden in Nederland. Natuurlijk kan een deel van de problemen op het conto van het kabinetsbeleid worden geschreven dat streeft naar almaar verdergaande concentratie en profilering aan de hand van zogeheten topsectoren. Maar de universiteiten, verenigd in de VSNU, dragen zelf ook een grote verantwoordelijkheid om hun academische erfgoed niet te verkwanselen. Hoe kan dit beter?

Als een deus ex machina blijken grote softwarebedrijven recentelijk ineens een enorme interesse ten toon te spreiden voor de geesteswetenschappen. Voor hen bieden die complexe ongrijpbare, fuzzy geesteswetenschappelijke documenten zoals middeleeuwse manuscripten en andere eeuwenoude bronnen een schat aan informatie en een enorme uitdaging die zij omschrijven als “the next big thing”. We hebben het hier over bedrijven als Google en Microsoft, maar ook allerlei kleinere bedrijven in de creatieve industrie, die op zoek zijn naar methoden en instrumenten om geesteswetenschappelijke bronnen volledig te ontsluiten. Deze bedrijven doen niets liever dan samenwerken met Europese universiteiten en universiteitsbibliotheken omdat daar veel te halen valt. Deze deus ex machina kan echter een wolf in schaapskleren blijken als geesteswetenschappers hun materiaal zomaar weggeven. Terwijl de bètawetenschappen al jaren ervaring hebben met private partners, is zulk een praktijk voor geesteswetenschappers nieuw. Men ontkomt er echter niet aan. Geesteswetenschappers hebben zich zo lang afzijdig gehouden van technologie, dat er een enorme inhaalslag nodig en reeds gaande is. Het heeft zelfs geleid tot een nieuw vakgebied, de Digital Humanities of eHumanities, dat heeft geresulteerd in succesvolle publiek-private samenwerkingen in de geesteswetenschappen – van kunstgeschiedenis tot musicologie.

Biedt de private sector een oplossing voor bedreigde geesteswetenschappen? Voor een deel wel. Naast de ICT sector kunnen ook de creatieve industrie en de toeristenindustrie bijdragen aan investeringen in alfakennis, van de meest exotische talen tot de obscuurste historische vondsten. Het is verrassend te zien hoe de private sector geïnteresseerd is in vrijwel alle geesteswetenschappelijke artefacten, van muziek tot kunst, van taal tot tekst, en van theater tot literatuur. Het liefst werkt men rechtstreeks samen met bijvoorbeeld een kunsthistoricus om een toeristische app te maken voor bezoekers van de grachtengordel. Of deze kunsthistoricus dan wel even zijn volledige database waaraan decennia is gewerkt beschikbaar wil maken? Hier is een wereld te winnen, mits zorgvuldig met intellectueel eigendom en de exploitatie van resultaten wordt omgesprongen. Behaalde winsten moeten (deels) weer terugvloeien naar de geesteswetenschappen zelf. Voor geesteswetenschappers is dit een cultuuromslag van jewelste. Maar het financieel belang voor zowel henzelf als de private ondernemingen is zo groot, dat een opbloeiing, ja een renaissance van de humaniora wel eens deels buiten de universiteiten zou kunnen plaatsvinden.

Des te meer moet men daarom de grootst mogelijke terughoudendheid betrachten in het voorbarig opheffen van vakgebieden. Hoezeer de private sector ook wil bijspringen in de valorisatie van geesteswetenschappelijk onderzoek, zij zal zich niet willen bezighouden met onderwijs. Het zijn de universiteiten die naast onderzoek verantwoordelijk blijven voor de opleiding van geesteswetenschappers. Maar dan dienen deze opleidingen wel blijven te bestaan, hoe marginaal een vakgebied ook lijkt te zijn. Zomaar een geesteswetenschap laten verdwijnen – en dan nog wel uit heel Nederland – is onverantwoord en uiterst riskant. Eerst moeten alle opties, in zowel het private als publieke domein, worden bekeken. In de context van de zojuist ontluikende publiek-private samenwerking is het hoe dan ook te vroeg voor welke opheffing van een geesteswetenschap dan ook.

Het geesteswetenschappelijke landschap zal nooit meer worden zoals het was – alle weemoed en geklaag ten spijt. Men kan maar beter zo snel mogelijk meegaan met de digitale golf van private interesse richting geesteswetenschappen -- zij het met de nodige voorzichtigheid. Het is duidelijk dat alfa’s de toekomst hebben, maar die moeten ze wel grijpen, anders wordt hun vakgebied, zoals een roemruchte filosoof ooit schreef, ‘a subject with a great past’.

Rens Bod is hoogleraar Computationele en Digitale Geesteswetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam. Hij publiceerde in 2010 de eerste overkoepelende geschiedenis van de humaniora: “De Vergeten Wetenschappen” (Prometheus).

Keerpunten in de geesteswetenschappen

Op 13 april 2012 wordt een dag gewijd aan de keerpunten in de geesteswetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam. In de humaniora kunnen keerpunten uit baanbrekende inzichten bestaan, maar ook uit ontdekkingen, uitvindingen of andere prestaties. Een mooi voorbeeld is de uitvinding van de historisch gefundeerde bronnenkritiek door 16e- en 17e-eeuwse humanisten zoals Joseph Scaliger. Deze uitvinding leidde niet alleen tot een doorbraak in de filologie en de chronologie, maar droeg ook in sterke mate bij tot de secularisering van het wereldbeeld. Scaliger toonde ermee aan dat de wereldgeschiedenis niet “paste” in de bijbelse geschiedenis. Zijn ontdekking sloeg in als een bom, en luidde (via een keten van andere geleerden) de radicale Verlichting in.

Geesteswetenschappen worden zelden overkoepelend bestudeerd, waardoor deze disciplines gefragmenteerd en onoverzichtelijk overkomen naar de buitenwereld. En veel geesteswetenschappers hebben zich sinds ongeveer een eeuw (sinds Wilhelm Dilthey) wijsgemaakt dat hun disciplines geen echte ontdekkingen kennen. Geesteswetenschappers zouden zich vooral bezighouden met het interpreteren van de wereld, terwijl bètawetenschappers zich bezig houden met het beschrijven ervan. De geesteswetenschappelijke praktijk strookt niet met die mythe, die kan worden doorbroken door een vergelijkende benadering.

De bijeenkomst op 13 april bestaat uit colleges door prof. dr. Rens Bod, prof. dr. Floris Cohen, dr. Michiel Leezenberg; en een forumdiscussie met prof. dr. Frits Oosterom, prof. dr. Abram de Swaan, prof. dr. Irene Zwiep, onder leiding van prof. dr. Jan Willem van Henten. ‘In elk geval komt de uitvinding van bronnenkritiek en de gevolgen daarvan ter sprake. Ook de keerpunten in de literatuurwetenschap (van structuralisme naar poststructuralisme), de kunstgeschiedenis (van vorm naar betekenis), de geschiedschrijving (van historicisme naar relativisme), de taalwetenschap (van diachrone naar synchrone beschrijving) en andere geesteswetenschappen komen aan de orde. Bij elk keerpunt in de geesteswetenschappen zullen we ons afvragen: welke maatschappelijke verandering bracht deze te weeg? Zo heeft de ontdekking van de vergelijkende filologie de westerse visie op de relatie tussen volkeren bepaald (ten goede en ten slechte), om daarnaast ook nog eens de genetica diepgaand te beïnvloeden. Dit zijn onverwachte toepassingen en invloeden van typische geesteswetenschappelijke inzichten.’

- Hoorcolleges en forumdiscussie ‘Keerpunten in de geesteswetenschappen’ ‘Hoe de geesteswetenschappen de wereld hebben veranderd’.
- Vrijdag 13 april 2012, 10.00 – 16.30, Aula Oude Lutherse Kerk.

Klik hier voor verdere informatie.

De Vergeten Wetenschappen wordt uitgegeven bij Oxford University Press

Het is nu officieel: de Engelse vertaling van De Vergeten Wetenschappen zal worden uitgegeven door Oxford University Press. Verder nieuws volgt!